ŞARTLI REFLEKS NEDİR?

Psikoloji (ruhbilim) alanındaki en önemli gelişmeler, hayvanların davranışlarının gözlemi sonucunda gerçekleştirilmiştir. Bir fare, tavşan veya maymunla yapılacak deneylerin bunlara ilişkin gözlemlerin, insan davranışları için rehber ve örnek alınamayacağı doğal bir şeydir. Nitekim ilk ruhbilimcilerin karmaşık insanı davranışları yorumlamak için basit hayvanlarla yaptıkları deneylerden yararlanmaları, bu konuda aşırılığa varan tutumları, bir zamanlar ruhbilime kötü gözle bakılmasına neden olmuştu. Bazı uzmanlar, ruhbilimin gelişmesindeki gecikmeyi bile buna yormaktadır.
Hayvan psikolojisi alanındaki öncülerden biri, Kanada doğumlu İngiliz bioloji uzmanı George J. Romanes (1848 -1894) Darwin’in yakın dostu Romanes, aynı zamanda onun fikirlerinin ateşli bir savunucusuydu. George J. Romanes, balıklarda öfke, korku ve kıskançlık gibi duyguların olduğuna, keçilerin ve maymunların sırf eza çektirmekten zevk aldıkları için kurbanlarına eza verdiklerine, işkence yaptıklarına inanıyordu. Bu İngiliz bioloji uzmanının kitaplarında gerçekten çok ilginç açıklamalar olduğu gibi, fikir ve görüşlerinin büyük bir bölümü de saçmadır.
Büyük Rus ruhbilimcisi Ivan Petroviç Pavlov (1849-1936) hayvanların tepkilerinin incelenmesinde gerçekten bilimsel önlemlere dayanan deneyler yaparak, bu alanda kendinden öncekilerin hepsinden tutarlı sonuçlara ve yargılara varmıştır. Pavlov, 1901 yılında psikoloji alanında çok önemli bir buluş olan “şartlı refleks” kuramını ortaya koydu. Bu önemli buluşu, önce köpekler üzerinde yaptığı deney ve gözlemlere dayanıyordu. İngilizce karşılığı “conditioned reflex” olduğu için ruhbilimciler tarafından kısaca CR diye belirtilen şartlı refleks, basit bir şekilde şöylece açıklanabilir:
Bir köpeğe yiyecek verilirken, aynı zamanda bir çıngırak çalınır. Bu uygulamanın defalarca tekrarlanması sonunda köpek öyle bir alışkanlık edinir ki, çıngırak sesini her duyuşunda ağzı sulanacak, kendine yiyecek verileceğini sanarak koşup gelecektir. Deneyden ve sonucundan kolayca anlaşılacağı gibi, çıngırak sesi “uyarıcı” bir etken olmakta, bir refleks niteliğiyle köpeğin ağzını sulandırmaktadır. Bu refleks şartlı bir reflekstir, çünkü çıngırağın çalmasıyla bağıntılıdır.
Daha sonra, Harvard Ruhbilimsel Deneyler Laboratuarında Walter B. Cannon (1871-1945) tarafından kediler ve köpekler üzerinde çok ilginç deneyler yapılmıştır. Şartlı refleks ve davranışlar konusunda bir başka deneyle ilginç sonuçlara varan kimse deneysel ruhbilim alanında ünlü uzman Wolfgang Koehler (1887-? ) ’dir. Kanarya Adalarındaki Tenerife’de bulunan Alman zooloji merkezinde Wolfgang Koehler’ in yaptığı deneyler gerçekten ilginçtir. Bu deneylerden birinde, tavanda asılı bir hevenk muzun altındaki bir maymunun yanına bir sandık ve muz hevengine yetişebilmesini sağlayacak bir sopa bırakılıyordu. Bu durumda,sandığın üzerine çıkıp elindeki sopayı sallıyan maymun, asılı muz hevengini biraz çaba harcayarak düşürebiliyordu. İşin ilginç tarafı muz hevenginin asılı olmadığı zaman yanına bir sandık ve bir sopa bırakılan maymunun gene sandığın üzerine çıkarak sopayı tavana doğru sallamasıydı.
Bu deney de, Pavlov’un “şartlı refleks” açıklmasını doğrulayan bir başka örnekti.